زنجیره سرد واکسن چیست؟

زنجیره سرد واکسن، مدلی از زنجیره سرد است و به کلیه اقداماتی گفته می‌شود که برای کنترل و نظارت بر واکسن ها از تولید تا انتقال به مقصد است. توجه به عملکرد درست این زنجیره در حفظ کیفیت و سلامت واکسن ها بسیار ضروری است. واکسن ها انواع مختلفی دارند و هرکدام از آن‌ها باید در محدوده دمایی مشخص نگهداری و جابه‌جا شوند و خارج شدن از آن محدوده دمایی به فساد آن‌ها منجر می‌شود. دمای متداول برای یک زنجیره سرد واکسن و دارویی بین 2 تا 8 درجه سلسیوس است.

واکسن هایی مانند فلج اطفال، سرخک و… باید در دمای بسیار پایین باشند و واکسن هایی مانند تیفوئید، کزاز و ثلاث باید در دمای پایین قرار بگیرند، اما به هیچ وجه نباید یخ بزنند.

واکسن های مانند فایزر و به صورت کلی واکسن های کرونا و ابولا نیاز به نگهداری و حمل در دمای فوق العاده سرد دارند و این امر نیاز به زنجیره سرد یا فوق العاده سرد دارد. تعداد کشورهایی که قابلیت زنجیره فوق العاده سرد را دارند حدود 25 تا 30 کشور در جهان هستند.

اصول نگهداری واکسن ها در زنجیره سرد

زنجیره سرد واکسن، شامل مراحل و فرآیندهای مختلف به ‌منظور نگهداری صحیح از واکسن هاست. برای این نگهداری به شیوه درست باید از تجهیزات مختلفی استفاده کرد. این تجهیزات برای نگهداری و نظارت بر این زنجیره ساخته شده‌اند.

 تجهیزات مورد استفاده برای نگهداری از واکسن ها در زنجیره سرما به دو بخش ثابت و سیار تقسیم می‌شود.

بخش ثابت

سردخانه

سردخانه برای نگهداری محموله های بزرگ واکسن مورد استفاده قرار می‌گیرد. سردخانه های خیلی بزرگ در سطح استانی و کشوری استفاده می‌شوند و تا سه ماه قابلیت ذخیره سازی و نگهداری واکسن را دارند.

فریزر

فریزرهای مورد استفاده در زنجیره سرد واکسن به دو نوع فریزرهای خیلی بزرگ و فریزرهای خیلی سرد کوچک تقسیم می‌شوند.

فریزرهای خیلی سرد بزرگ

این فریزرها درون سردخانه های بزرگ برای نگهداری محموله های بزرگ واکسن فلج اطفال، سرخک و… و همچنین آماده سازی کیسه های یخ استفاده می‌شوند.

فریزرهای خیلی سرد کوچک

این فریزرها در مراکز کوچک بهداشت و بیمارستان‌ها قرار داده می‌شوند و برای آماده سازی کیسه های یخ و کیف واکسن استفاده می‌شوند.

مطلب مرتبط : حمل و نقل محصولات دارویی بدون کنترل دما؟!

بخش سیار

کلد باکس (یخدان)

کلد باکس ها از مواد مخصوصی ساخته شده و دارای دیواره و درب ضخیم هستند و گرما از آن عبور نمی‌کند. این کلد باکس ها تنها برای مدت کوتاه بین 2 تا 7 روز قابل استفاده است. این ابزار برای حمل و نقل واکسن استفاده می‌شوند. قبل از قرار دادن واکسن ها درون این کلد باکس ها کیسه های منجمد یخ در کف و اطراف کلد باکس قرار داده می‌شود.

کیف واکسن (واکسن کاریر)

کیف واکسن نیز مانند کلد باکس ها از مواد مخصوصی ساخته شده‌ است و گرما از آن عبور نمی‌کند. کیف واکسن برای جابه‌جای تعداد پایینی از واکسن (16-20 عدد) استفاده می‌شود. اطراف کیف با چهار کیسه یخ منجمد پوشانده می‌شود. یک واکسن کاریر تا 48 ساعت می‌تواند واکسن را نگهداری کند. واکسن کاریر از کلد باکس کوچکتر است و به راحتی قابل حمل است. از واکسن کاریر برای نگهداری موقت واکسن در زمان هایی که یخچال به مشکل می‌خورد یا برفک زدایی باید انجام شود، استفاده می‌شود. قبل از قرارگیری واکسن در داخل کیف واکسن باید دمای داخل کیف به 2-8 درجه سانتی گراد برسد.

کیف واکسن روزانه (Day carriers)

کیف واکسن روزانه مانند کیف واکسن برای تعداد بسیار پایینی از واکسن ها (6-8 عدد) و برای چند ساعت استفاده می‌شود. دو طرف کیف دو عدد کیسه یخ منجمد قرار داده می‌شود.

کیسه یخ (Ice pack)

کیسه یخ، جهت تامین سرمای واکسن در کاریر یا کلد باکس ساخته شده است. کیسه های یخ دارای آب و بدون نمک هستند. آب باید تا خط نشانه‌گذاری شده روی کیسه پر‌شود و اگر دارای نشتی باشد باید کنار گذاشته شود.

کیسه یخ های آماده، اگر به مدت بیشتر از 30 دقیقه در فضای اتاق بماند، شروع به آب شدن می‌کنند. برای حمل واکسن هایی حساس به سرما مانند ثلاث، هپاتیت ب و… باید از کیسه یخ های آماده استفاده کرد.

ابزارهای نظارتی بر زنجیره سرد واکسن

این ابزارها به منظور کنترل و مدیریت دمای محیط‌های ثابت و سیار استفاده می‌شوند. نگهداری و حمل و نقل محصولات فسادپذیر نیاز به مدیریت و نظارت دقیق و لحظه به لحظه دارد و این امر تنها با استفاده از این ابزارهای نظارتی ممکن خواهد بود. نمونه های مختلف این ابزارها عبارتند از:

VCCM (Vaccine cold chain monitor card)

یکی از ابزارهای کنترل و نظارت بر زنجیره سرما کارت های کنترل زنجیره سرد واکسن است. این کارت ها یک نوار شاخص دارند که رنگ این نوار در صورتی که در معرض دمای بالا قرار بگیرد، تغییر می‌کند. تغییر رنگ این کارت تدریجی و غیر‌قابل بازگشت است.

تولیدکنندگان واکسن بنا بر دستور سازمان بهداشت جهانی، این کارت ها را درون جعبه های واکسن قرار می‌دهند و معمولا برای محموله های بزرگ واکسن مورد استفاده قرار می‌گیرد.

نوار درون این کارت، خانه هایی با حروف A، B، C و D است. هر کدام از این خانه ها نشانگر یه وضعیت خاص هستند. خانه های A، B، C به تدریج تغییر رنگ می‌دهند و با توجه به مدت زمانی که در دمای بالا قرار می‌گیرند تغییر رنگ حاصل می‌شود. اما خانه D ناگهانی تغییر رنگ می‌دهد و بر اثر شوک دمایی این تغییر رنگ ایجاد می‌شود.

اگر خانه A رنگی شود واکسن ها صدمه ندیده‌اند و قابل استفاده هستند. تنها واکسن پولیو باید در عرض 3 ماه سریعا استفاده شود.

اگر خانه A و B رنگی شوند برخی واکسن ها مانند سرخک و تب زرد و MR باید در عرض سه ماه استفاده شوند. اما برای واکسن پولیو باید مجددا تست کنترل کیفیت انجام شود.

اگر خانه های A، B، C رنگی شوند، برخی از واکسن ها مانند سرخک، تب زرد و… دوباره مورد آزمایش قرار داده شده و تست کنترل کیفیت بر روی آن ها انجام می‌شود. برخی دیگر از واکسن ها نیز تا سه ماه تاریخ انقضا دارند و باید مورد استفاده قرار بگیرند.

اما اگر تمام خانه ها رنگی شود باید تست کنترل کیفیت به صورت کلی انجام شود. اگر فقط خانه D رنگی شود یک شوک دمایی بوده است و باید تست کنترل کیفیت انجام شود.

شاخص ویال واکسن (VVM)

شاخص ویال واکسن یک برچسب است که برای تنها یک واکسن مورد استفاده قرار می‌گیرد و وضعیت همان واکسن را مورد بررسی قرار می‌دهد. این برچسب یک نشان دایره مانند دارد که درون آن یک مربع سفید رنگ است. اگر مربع هم رنگ دایره یا تیره تر از آن بشود، واکسن غیرقابل‌استفاده است و اگر روشن‌تر باشد قابل استفاده خواهد بود. کارخانه سازنده این برچسب را بر روی ویال واکسن می‌چسباند تا از صحت سلامت آن قبل از استفاده اطمینان حاصل شود. از شاخص ویال نمی‌توان برای ارزیابی منجمد ‌شدن استفاده کرد. برای این امر باید از ابزارهای دیگری همچون Freeze Watch و Freeze Tag استفاده کرد.

Freeze Watch

یکی از ابزارهای نظارتی دیگری که در زنجیره سرد استفاده می شود، Freeze Watch است و به منظور کنترل دمایی محموله های واکسن مورد استفاده قرار می‌گیرد. بیشترین استفاده این دستگاه برای واکسن هایی است که به سرما حساس هستند و نباید در دماهای پایین قرار بگیرند. برای مثال واکسن هپاتیت در -0.5 درجه سانتی گراد یخ می‌زند. این ابزار شامل یک کارت سفید و یک تیوپ شیشه ای کوچک است که مایعی قرمز درون آن قرار دارد. اگر این ابزار بیشتر از یک ساعت در دمای زیر 0 درجه سانتی‌گراد قرار بگیرد، تیوپ شیشه‌ای می‌ترکد و مایع قرمز رنگ آزاد شده و کارت را رنگی می‌کند. Freeze Watch باید در حمل و نقل همه واکسن ها مورد استفاده قرار بگیرد. این ابزار را می‌توان در کلد باکس ها و کاریر های واکسن قرار داد. پشت این ابزار یک نوار چسبی وجود دارد و از آن قسمت به محل‌های مورد نظر چسبانده می‌شود. در یخچال های عمودی آن را به دیوار می‌چسبانند و در یخچال های از بالا باز شو، به قسمت وسط چسبانده می‌شود. به صورت کلی این ابزار در قسمت هایی که لوله برفک یخچال وجود دارد، نباید چسبانده شود. در هر صورتی که تیوپ شیشه ای منفجر شود یا رنگ مایع درون ویال از قرمز به آبی تغییر کند، باید تمامی واکسن ها تست کیفیت مجدد را از سر بگذرانند تا صحت سلامتی آن ها مورد بررسی قرار بگیرد.

مطلب مرتبط : بهترین روش کنترل دما در حمل و نقل مواد دارویی

Freeze Tag

یکی دیگر از ابزارهای نظارتی در زنجیره سرد واکسن، Freeze Tag می‌باشد . این وسیله برای تشخیص یخ زدگی واکسن های حساس به سرما مانند ثلاث، هپاتیت B به کار می‌رود. اگر این دستگاه بیشتر از یک ساعت در دمای زیر صفر قرار بگیرد، صفحه نمایش بر روی وضعیت خطر قرار می‌گیرد.

دماسنج (ترمومتر)

در حمل و نقل محصولات بهداشتی و دارویی از دو نوع دماسنج جیوه ای و عقربه ای برای نظارت بر دمای محیط استفاده می‌شود.

دماسنج جیوه ای

در دماسنج های جیوه ای، جیوه ای رنگی درون لوله وجود دارد که به هر میزان این مایع به سمت بالا برود، دمای بالاتر و هرچه قدر پایین تر بیاید دمای پایین تری را نشان می‌دهد.

دماسنج عقربه ای

دماسنج عقربه ای یک صفحه مدرج دایره ای است که نشانگر درون آن با قرار گرفتن بر روی اعداد منفی تا مثبت، دمای محیط را نشان می‌دهد.

ترموگراف دما

ابزار بسیار مفیدی که برای نگهداری و حمل و نقل واکسن ها مورد استفاده قرار می‌گیرد، ترموگراف دما است. برخی از این ترموگراف ها در یخچال های ثابت نگهداری واکسن و سردخانه ها استفاده می‌شوند و برخی دیگر به منظور حمل و نقل درون یخچال ماشین یخچالدار و کانتینر یخچالی ساخته شده اند.

ترموگراف هایی که در مکان ثابت استفاده می‌شوند، دما و رطوبت محیط را اندازه گیری می‌کنند و این اطلاعات را در خود ذخیره می‌کنند، اگر دما از محدوده مورد نظر فراتر برود، سیستم هشدار این دستگاه فعال می‌شود.

همچنین در جابه‌جایی این کالاها، ترموگراف های آنلاین مورد استفاده قرار می‌گیرند. اگر دمای یخچال تغییر کند، ترموگراف از طریق پیامک یا نرم افزار این تغییرات را هشدار داده و در نتیجه از فاسد شدن واکسن ها جلوگیری می‌کند. سه نوع مختلف از ترموگراف هایی که برای حمل و نقل واکسن استفاده می‌شوند عبارتند از:

ترموگراف مکانیکی

این دستگاه از یک موتور و یک صفحه کاغذی مدرج تشکیل شده است که تغییرات دمایی محیط یخچال و سردخانه را بر روی کاغذ نصب می‌کند. این ترموگراف ها قدیمی هستند و مناسب استفاده برای یخچال ها و کانتینرهای حمل واکسن نیستند.

ترموگراف دیجیتال

این نوع از ترموگراف از یک حسگر، باتری و حافظه تشکیل شده است. حسگر تغییرات دما را اندازه گیری می‌کند و درون حافظه خود اطلاعات را ذخیره می‌کند. این ابزار به نام دیتالاگر نیز شناخته می‌شود. از مزایای این ترموگراف کوچک بودن، قیمت مناسب و دسترسی راحت تر به اطلاعات است.

ترموگراف هوشمند

ترموگراف هوشمند، پیشرفته ترین نوع ترموگراف است. این ترموگراف کوچکترین تغییرات دمایی را ثبت می‌کند و در صورتی که دما از محدوده مورد نظر فراتر برود، این تغییرات سریعا به وسیله پیامک هشدار داده می‌شود.

نکات مهم در نگهداری واکسن ها در یخچال

واکسن های قدیمی باید جلوتر از واکسن های جدید در یخچال قرار بگیرند، تا زودتر استفاده شوند در زنجیره تامین به این روش (First in-First out) گفته می‌شود.

بسیاری از واکسن ها، مانند واکسن های دوگانه، سه گانه و واکسن هپاتیت باید دور از دیوار های یخچال قرار بگیرند، تا دچار یخ زدگی نشوند.

دمای درون یخچال باید توسط دماسنجی که درون آن قرار داده شده است روزی دوبار در ابتدا و پایان روز چک شود.

واکسن های مختلف باید در سبدهای متفاوت نگهداری شوند. این سبدها به یکسان شدن جریان هوای درون یخچال نیز کمک می‌کنند.

درون یخچال حاوی واکسن نباید هیچ ماده‌ی دیگر مانند غذا و نوشیدنی قرار بگیرد و درب یخچال باید به طور کامل بسته و قفل شود.

یخچال های نگهداری واکسن باید به صورت دوره‌ای برفک زدایی شوند.

سخن پایانی

زنجیره سرد واکسن یک فرآیند بسیار ضروری برای حفظ کیفیت و سلامت واکسن ها از زمانی تولید تا رسیدن به مراکز بهداشت می‌باشد. واکسن ها مستقیما با جان افراد سر و کار دارند و هر مشکل و نابه‌سامانی در طی زنجیره سرد واکسن می‌تواند به یک مشکل بزرگ بدل شود. در زمان جنگ اسپانیا و آمریکا، آبله در فیلیپین شیوع بالایی پیدا کرد و علت آن قرار گرفتن واکسن ها در دمای بالا و بی اثر شدن آن ها بود. برای جلوگیری از این مشکلات، زنجیره تامین سرد واکسن ارائه شد و با کمک ابزارهای متفاوت و هوشمندسازی هرچه بیشتر این زنجیره، سلامت و امنیت واکسن ها بیشتر شده است.